محور بحثی که انتخاب کردیم تغییرات ایران در سالهای آینده با محوریت بحث انتخابات ریاست جمهوری هست . بحث انتخابات یک بخشی از مباحث هست ولی در عین حال دغدغه های اجتماعی، فکری و فرهنگی نیز بخش دیگری از این مباحث هست. اولین محور بحثی که می خواهم شروع کنم و فکر کنم جناب دکتر دبیری مهر هم احتمالا در این زمینه با من موافق باشند بحث نگاه به آینده است . در ایران ما حتی در دوره های اخیر که مراکز آینده پژوهی را هم میبینیم که شکل گرفته ، بیشتر برای تفنن هست.یعنی ما دیدیم در غرب آینده پژوهی وجود دارد و در ایران آمده ایم مراکزی بوجود آورده ایم ولی عمدتا شاخصه و ساختار آنها اداری و اجرایی است تا تولید فکر . نگاه به آینده بیشتر معطوف به رویکرد علمی هست . و عمدتا هم با رهیافت انتقادی است . اساسا کاری ندارد که وضع الان چگونه است یا بخواهد دفاع کند بلکه تلاش می کند آسیب های جدی را جلوگیری کند و سعی میکند یک فهم انتقادی داشته باشد .

 

وضع یک مسئله یا پدیده ، نگاه به اینده می تواند سه محوریت مهم در خود داشته باشد . یکی فهم است . فهم انتقادی را من عرض میکنم. یکی تصمیم گیری هست . یکی هم طرح ریزی هست . می شود گفت تصمیم گیری و طرح ریزی به نوعی متعلق به حوزه آینده نگری است . واقعا وضع ایران الان بد است ولی فرا مطالعه می تواند بگوید در سه سال اینده اگر این چند تا کار را انجام دهیم فوق العاده می توانیم در حوزه هایی پیشرفت کنیم . یا کشوری الان وضع مناسبی دارد ولی می تواند در ۴ سال اینده چالشهای پیش رو را ببیند . پس تسلیم یک وضع یا وضع پسینی نمی شود که نگاه را ببرد به اینده و با توجه به بنیادهای فکری ایی که در جامعه وجود دارد نتواند دست به پیش بینی بزند . کمتر پیش بینی های علمی و درست داریم و وقتی نگاه میکنیم میبینیم که برنامه هایی هم که به عنوان برنامه های پنج ساله داریم هیچ کدام فرا مطالعه نیستند . ۶ تا برنامه یکساله را کردند برنامه ۵ ساله و عمدتا برای تخمین بودجه ریزی و عمدتا تخمین چند عدد برنامه که بگوید اگر این کارها صورت بگیرد پیشرفتی حاصل می شود . اگر ما روی همین متمرکز بشویم و محوریت رویکرد صحبت را بگذاریم به آینده، به نظر می اید باید چندین جلسه با همین رویکرد با بررسی فرا مطالعه ایی که بتواند دست به پیش بینی بزند و بگوید چگونه می توانیم بر این آسیب ها غلبه کنبم، یا چطور می توانیم از وضعیت های ناهنجار یا بحرانی عبور یا غلبه کنیم .

شاید توفیق برخی کشورها در حوزه غرب یا ژاپن یا چین انجام همین صنف مطالعات باشد . یعنی وقتی نگاه میکنیم میبینیم که نظام آموزش و پرورش خودش را برای ۲۵ سال آینده پیش بینی کرده و گفته که در چه وضعیتی است . نه اینکه هر سال تصمیم بگیریم با آمدن وزیری کتابی عوض بشود ، ساختار عوض بشود، اصلا ندانیم که نظام آموزش و پرورش به کجا خواهد رفت و اصلا چه ساختار و وضعی می تواند پیدا کند . همین عدم مطالعات دقیق آینده سبب می شود که وضع دانشگاههای ما اینگونه باشد . می بینیم که برخی دانشگاهها بخاطر نداشتن دانشجو وضعیت تعطیلی دارند . این یک امر بسیار طبیعی است آن هم در چنین شرایط ساختاری سرمایه گذاری دست به کاری بزنید و نتوانید از پس بیمه آدمهایش بربیایید . میخواهم تاکید بکنم که به نظر می اید اگر چندین جلسه معطوف به این جلسات باشیم شاید  دستاورد خوبی داشته باشیم .

ما در ۳ سال آینده در برابر ایران ۵ تا معضل مهم داریم که این در مطالعات آینده می تواند دیده شود . اولین معضل ، معضل فرهنگی است . معضل فرهنگی به این معنا هست که ما در باب هویت دچار مشکل هستیم . جامعه ما فهمی از ایران ندارد مخصوصا ایران فر هنگی . دانش آموزان ما و دانشجویان ما تعلق خاطر نیرومندی به حکومت و دلبستگی به ایران ، ایران نه به معنای ناسیونالیستی ، ایران به معنای ایران فرهنگی و ایرانی با هویت تاریخی ندارند . ما مقصر بودیم . ما یک گسل و کسست تاریخی را برای نسلمان پس از انقلاب ایجاد کردیم و نگاه به گذشته کاملا سلبی بود و اگر نگویم که عمدتا با غیر واقع بینی همراه بود ، این معضل فرهنگی یکی از مباحث مهمی است که هر کسی که بخواهد در حوزه تصمیم گیری کشور عمل کند ، مهمترین مسئله این است که چگونه بر این معضل غلبه پیدا کند . من این را تیتر وار میگویم .

معضل دوم معضل اجتماعی است ، ما شاهد گسست طبقات اجتماعی هستیم . معضل اجتماعی جامعه را ذره وار میکند . یعنی به طور کلی همبستگی را از بین میبرد . وقتی هم همبستگی از بین برود برخی تحولاتی اتفاق می افتد و ممکن است این تحولات توام با خشونت باشد . این هم مختص جامعه ما نیست و برخی جوامع اسلامی مثل عربستان نیز وضعیت بسیار بدتر از ما را  در باب معضل اجتماعی دارند . جامعه ذره وار به هیچ بنیانی تعلق خاطر ندارد و با اولین شعار یا دعوت اقبال نشان میدهد و این نشانگر این است که بسیار می تواند اقبال فکری ملتی که ذره وار شدند را دید . چرا جامعه ما بیشتر در آن شایعه و عدم نگاه به واقعیت و گوش دادن به حرف دیگران اینقدر اهمیت پیدا می کند و اینقدر افراطی وجود دارد .

معضل سوم معضل اقتصادی هست که می گذاریم برای یک بحث دیگر . برنده ی جایزه نوبل اقتصادی که یک نظریه متفاوت اقتصادی را مطرح کرد تحت عنوان اقتصاد رفتاری ، که طبق این نظریه ما دیگر نمی توانیم نظریات دیگر کلاسیک جامعه اقتصادی را بنیان بگذاریم . اقتصاد بسیار متنوع و لرزان شده است . این به مسئله رفتاری برمیگردد و اگر جامعه ایی به این مسائل توجه نکند و بخواهد حرکت کند یا دچار تورم می شود یا رکود یا دچار متلاشی شدن اقتصاد . یک برنامه یک ساعت و نیمی داشتیم نقش معضلات اقتصادی را بر معضلات فرهنگی و اجتماعی بررسی میکردیم . فرض کنید شما در یک جامعه با رفاه اقتصادی کامل هستید، اگر در دو سال آینده اقتصاد خود را مطالعه نکنید خواهید دید که دچار معضلات بسیار شدید خواهید شد. دقیقا مثال ترکیه بارز ترین مثال است که از ۸ درصد رشد اقتصادی در کمتر ۶ماه به زیر ۵% رسیده است.

معضل بعدی معضل سیاسی است . معضل سیاسی به این معناست که ما هیچ برآوردی از ۴ سال آینده نداریم . هم به مثابه بحث ملی هست هم منطقه ایی و هم بین المللی . این چون در بحث ما نیست اجازه بدهید من عبور کنم

و اخرین مسئله مسئله فکری هست . من وقتی دارم میگویم نگاه به آینده و اگر بدانیم در آینده چه دشواری هایی داریم و بر اساس یک نگاه انتقادی نگاه بکنیم ، می توانیم بفهمیم که به عنوان مثال اگر عربستان در یکسال اینده دست به جنگی نیابتی یا غیر نیابتی یا جنگ رسانه ایی زده و یا آنرا تشدید بکند و بخواهد دوباره آنرا سامان بدهد و یا تحریم ها دوباره علیه ایران ابقا شود ، ایران چه گزینه هایی پیش رو دارد . آیا ایران از الان می تواند به طور کلی مناسبات مهم را با حوزه غرب کمرنگ تر بکند ، با حوزه خلیج فارس کمرنگ تر بکند و رویکرد جدیدی اتخاذ بکند . ایران در حوزه شرق بسیار می تواند موثر واقع شود . یک مثال بسیار کوچک این است که بازار کشاورزی روسیه تقریبا نزدیک به ۳۰۰ میلیارد دلار است . ایران تقریبا نزدیک به ۵۰۰ میلیون دلار از بازار روسیه سهم دارد . ایران می تواند شرق را تبدیل به قطب کشاورزی بکند و آسیای میانه و روسیه را که بالای ۸۰۰ میلیارد دلار ظرفیت کشاورزی دارد ، یعنی به طور کلی خود را بی نیاز خواهد کرد از وابستگی شدید نسبت به حوزه کشورهای عربی دارد .

در آینده نگری به نظر می آید معضلات را شفاف تر میبینیم . بیاییم بر اساس مصلحت ها نگاه کنیم میبینیم واقعا ایران در این حوزه و استراتژی های پیش گرفته با رویکرد فرا مطالعه باید به صورت تیمی روی این مسئله کار کنند . این مسائل می تواند در حوزه اقتصاد باشد و یا در هر حوزه ایی می تواند باشد . امروز ما بتوانیم نگاه به آینده را داشته باشیم . با توجه به بحث انتخابات ریاست جمهوری یک مقداری پیش ببریم و با توجه به این رویکرد به مراتب معضلات بیشتری روبرو خواهیم بود .